..

Thành Chánh Mẫn

“Bình Định – Danh thắng và di tích”

          Ở địa phận thôn Chánh Mẫn, xã Cát Nhơn, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định (khu vực giáp giới hai huyện An Nhơn và Phù Cát) hiện còn dấu vết một thành đất được đắp dưới thời Tây Sơn, đó là thành Chánh Mẫn. Tên gọi thành Chánh Mẫn là do các nhà nghiên cứu sau này đặt vì thành ở thôn Chánh Mẫn bây giờ.

          Thành Chánh Mẫn là một bờ thành dài 250 m được đắp bằng đất có kè đá. Kết quả khảo sát thực tế cho thấy chân thành rộng từ 6m đến 8,5m, mặt thành rộng trung bình 2,2m, chiều cao trung bình 1,5m. Lợi dụng núi đất (mặt tây) núi Choi Voi (mặt nam) quân Tây Sơn đã cho đắp một đường thành ở phía bắc gần như nối hai núi này. Thành Chánh Mẫn vì thế có hình gần giống một tam giác mà đáy là đường thành đắp còn hai cạnh kia là núi Đất và núi Choi Voi. Toàn bộ khu vực trong thành từ lâu đã biến thành ruộng lúa, dân gian thường gọi là đồng Thành Trong.

          Sát chân thành (ngoài) về phía bắc là dãy ruộng trũng gọi là ruộng Dãy Chùa, chạy dọc bờ thành như một đường hào, chiều rộng trung bình là 30m², tổng diện tích là 4.020m², phía trên ruộng Dãy Chùa là Gò Đồng, nay gọi là khu Lò Gạch, diện tích khoảng 21.550m². Năm 1989 khi san ủi khu vực này để lấy đất trồng bạc hà, người ta đã phát hiện ra rất nhiều gạch tháp và đá ong nằm ở độ sâu cách mặt đất khoảng 0,4m bao gồm nhiều kích cỡ khác nhau. Đặc biệt là dấu tích móng nhà được phân thành từng khu có kích thước mỗi khu 10m x 15m xây bằng gạch tháp dựng theo chiều ngang. Gạch tháp này có lẽ lấy từ các phế tích tháp Chăm và dấu tích nền móng kia rất có thể là nền móng các trại lính của quân Tây Sơn. Giữa Gò Đồng có một cột đá xanh hình vuông có lỗ để cắm cờ.

          Ở đầu phía Đông bờ thành, dưới gò Trống Cán, qua một mương nước là ao Vuông. Như tên gọi, ao có hình vuông mỗi cạnh dài hơn 70m, diện tích chính xác đo được 4.910m². Ao Vuông vốn trồng sen, tương truyền do vua Chiêm Thành làm ra. Ao Vuông đã bị san lấp từ năm 1986. Giữa ao có trụ đá, gọi là trụ cờ, tam cấp, cảnh vuông hay hòn đá Non Nước. Khi lập ao người ta cố đào hòn đá lên nhưng không đào được, bèn đập mỗi người lấy một mảnh về làm đá mài.

          Về phía tây nam thành cách khoảng 400m có một khu đất cao, tục gọi là gò Súng Bắn (rộng khoảng 100m²). Gò này nay đã bị cải tạo thành ruộng cấy lúa.

          Thành Chánh Mẫn rõ ràng là có tính chất dã chiến. Quân Tây Sơn sau khi đánh chiếm phủ thành Quy Nhơn, các kho Càn Dương, Đạm Thủy, kiểm soát toàn bộ vùng đất phủ Quy Nhơn đã lợi dụng địa hình, địa thế thuận lợi của khu vực Chánh Mẫn, Đại Hữu (Cát Nhơn, Phù Cát), Nhơn Phong (An Nhơn) để làm thành đóng quân. Trong quá trình đắp thành, quân Tây Sơn đã triệt để lợi dụng phế tích các di tích cũ của người Chiêm Thành để tiết kiệm công sức. Tuy là dã chiến nhưng thành Chánh Mẫn có một vị trí rất quan trọng về mặt quân sự. Từ đây có thể quan sát nhiều nơi từ xa, theo đường bộ hoặc đường sông đến Tân phủ Càn Dương khoảng 20km, đến thành Hoàng Đế khoảng 13km, phối hợp cùng Tân phủ Càn Dương thành một rào chắn vững chắc bảo vệ thành Hoàng đế, đại bản doanh của bộ chỉ huy nghĩa quân Tây Sơn và kinh đô của Trung ương Hoàng đế Nguyễn Nhạc về sau. Bản thân thành Chánh Mẫn cũng mang ý nghĩa phòng thủ lợi hại. Phía tây thành có núi Đất cao 45m. Phía nam thành có núi Choi Voi cao 78m. Phía đông thành có gò Trống Cán, ao Vuông, bàu Dài tạo thành nhiều tầng chướng ngại vật ngăn cách phía ngoài thành và trong thành. Xa hơn là sông Ông Sư như một hào sâu che chắn mặt bắc.

(Theo “Bình Định – Danh thắng và di tích”)

Chân thành cảm ơn Bác Trần Phú Tài đã sưu tầm và gởi bài này đến trang nhà!

..