..

Theo dấu cổ thành

LÊ VIẾT THỌ

          Đồ Bàn - Hoàng Đế, những tên gọi ấy gắn với những bước đi thăng trầm của lịch sử trên cùng một mảnh đất: thành Đồ Bàn của Champa trong giai đoạn Vijaya, được xây dựng từ cuối thế kỷ X, đầu thế kỷ XI và tồn tại cho đến thế kỷ XV, nay thuộc địa phận xã Nhơn Hậu và thị trấn Đập Đá (huyện An Nhơn)…

          Tôi khẽ từ từ chạm tay lên vách tường cổ đỏ au trong lòng tháp. Thời gian, đó là những bước chân của gió và cát, đọng lại thành những vết lở loét hiện hình trên từng phiến gạch. Màu thời gian, chỗ đỏ - phơi mình mà đỏ, chỗ xạm đen - dấu vết của nghi lễ chăng? Và đây nữa, những dấu rêu phong còn in hằn trên từng phiến thạch. “Đừng quá triền miên trong lòng tháp” - tôi nhớ lại lời khuyên của Hoài Thanh trong Thi nhân Việt Nam và bước chân ra ngoài đỉnh đồi để ngắm nhìn tháp Cánh Tiên bay trên nắng cổ thành Đồ Bàn.

          Tháp Cánh Tiên có thể là dấu vết còn của một quần thể kiến trúc đậm đặc tháp mang phế tích hãy còn đây đó trong thành. Vươn cao 20m trên đỉnh đồi, tháp Cánh Tiên như một sự bứt phá trên tầm cao không gian, như một lời khẳng định về bản lĩnh và sức sáng tạo của con người. Toàn thân tháp là cả một hình khối mạnh mẽ, từng chi tiết cũng như muốn thu mình, đột phá, đầy ấn tượng. Những cột ốp nổi dọc theo mặt tường thành mảng lớn, các vòm cửa vươn cao hình mũi giáo. Bốn tầng tháp, mỗi tầng có 4 tháp góc, mỗi góc lại có những tầng nhỏ, tạo dáng như lá lật nhỏ dần về phía trên. Bệ đỡ cho các tháp góc là bộ diềm mái, và đỡ cho bộ diềm mái là một hệ thống đá điểm góc, trang trí nhiều lớp. Maraka đá ở góc tháp tạo cho Cánh Tiên hình thù bề thế, sang trọng mà huyền bí. Tất cả tạo thành một cảm giác như những đôi cánh đang bay lên; vừa thanh thoát, nhẹ nhàng, lại vừa duyên dáng, huyền diệu, như một người con gái.

Với tài sáng tạo của con ngươi, từ một công trình tôn giáo, tháp đã thành một tác phẩm nghệ thuật hoàn chỉnh, vươn xa trong những chân trời thẩm mỹ và tâm linh và được đánh giá là tiêu biểu cho phong cách Bình Định, có niên đại nửa sau thế kỷ XI, đầu XII, nằm trong giai đoạn lịch sử từ triều Harivarman IV (1074-1081) đến triều Harivarman V (1113-1139).

          Không chỉ một lần tôi đã đến Cánh Tiên, và đã để rối lòng mình bằng những đánh giá khác nhau. Tôi đã bị ám ảnh quá sâu bởi những đánh giá nặng nề về phong cách Bình Định “khung hướng đi đến chỗ đơn giản hóa và đến chỗ nghèo nàn”, “đều là những công trình kỳ lạ và không đẹp lắm” (Ph.Stern, nhà khảo cổ học Pháp). Cho đến một lần, đến Cánh Tiên vào chiều tà, khi những tia nắng vàng cuối cùng vương trên nền tháp đỏ au, tôi đã tìm được câu trả lời cho mình. Cả khối tháp như tung cánh, thanh khiết lạ kỳ. Tưởng như, mọi khối hình đất, đá đang cất mình, thoát khỏi cái trọng lượng nặng trĩu, bay lên trong không gian.

          Chao ôi, Ph.Stern đã quá nặng lòng với các phong cách tiền Bình Định. Bởi tháp Chăm lúc này, không chỉ mang nhiệm vụ là nơi để thờ cúng, mà còn là dấu hiệu về sự trưởng thành của một vương quốc. Tháp vươn lên đồi cao, như để sánh với núi Meru huyền thoại. Và tất cả các chi tiết đều phải co lại, phải gồng mình lại, để nổi lên thành hình khối, gân guốc, mạnh mẽ.

          Buông tầm mắt ra xa, bên những nếp nhà của cư dân cổ thành, những làng nghề truyền thống của đất kinh xưa quần tụ với một mật độ khá đậm. Và kia nữa, những dấu tường thành còn thấp thoáng: thành Đồ Bàn - Hoàng Đế.

          Theo sử cũ, thành xưa “thành vuông, mỗi bề dài một dặm. Có bốn cửa, trong có điện, có tháp. Điện đã đổ, tháp còn 12 toà, còn gọi là tháp Con Gái” (Thiên Nam tứ chí lộ đồ thư) mà dấu xưa của nó ẩn dưới lớp thành Hoàng Đế, nơi mà năm 1776 Nguyễn Nhạc “nhân đất cũ của Chiêm Thành, sửa đắp thành Đồ Bàn, đào lấy đá ong xây dựng thành luỹ, mở rộng cung điện” (Lê Quý dật sử). Dưới ba cạnh bắc, tây, nam hiện đã được thành Hoàng đế phủ lên và cạnh đông và cạnh bắc một phần đã được xây dựng lại là những dấu tích liên quan đến lịch sử của mảnh đất này mà chưa từng được khai quật khảo cổ học. Hẳn nhiên, dưới từng viên gạch kia, từng lớp đất đá kia, là trầm tích lịch sử, tiềm ẩn nhiều khám phá mới, đón chờ các nhà khoa học.

          Tử Cấm Thành, lăng Võ Tánh, một dấu tích kiến trúc thời Nguyễn, đã nhuốm màu hoang phế bởi sự khắc nghiệt của thời gian. Những sư tử đá bờm to, dữ tợn, căng tròn sức sống; những con voi tròn lẳn, khỏe khoắn tạo ấn tượng trang nghiêm, vừa hiện thực, vừa mang dáng vẻ quyền quý, vương giả. Những bức tượng như một sự hiện hình của phong cách Bình Định thông qua ngôn ngữ của điêu khắc. Những đôi mắt tượng tròn, to, như vừa dõi bước chân người, như đang trong một lời ướm hỏi, rằng phải chăng những triều đại đã đi qua, những đô thị đã biến mất, chỉ văn hóa là còn lại. Văn hóa, đó là cái con người có thể nhìn thấy bằng tâm thức.

          “Cái gì chẳng thể mất được nó vẫn tồn tại mãi mãi với thời gian” - tôi bắt gặp những dòng này trong phần cuối Đồ Bàn thành ký (Nguyễn Văn Hiển). Đồ Bàn cũng như những giá trị văn hoá đích thực khác, sẽ còn tồn tại mãi với thời gian như những thông điệp của người muôn năm trước trao truyền cho nghìn thế hệ sau. Trách nhiệm của chúng ta hôm nay là lưu giữ, “nối nghìn xưa với nghìn sau”.

          Một chuyến xe ngựa lộc cộc, rảo qua những con đường của đất kinh xưa, đưa du khách đến với những làng nghề đất Vua, rảo qua những đền - tháp Chăm, rồi thưởng ngoạn những hương vị ẩm thực của đất kinh xưa; ta dừng bước chân trên cổ thành Đồ Bàn vào một đêm trăng, cái ánh trăng đã từng ám ảnh các thi nhân Bình Định, cái ánh trăng đã góp phần làm nên một trường thơ loạn ghi danh trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại.

          Tại sao không?

         Lê Viết Thọ

Chân thành cảm ơn Phutaionline đã gởi đến trang nhà bài viết này!

..